Trong hàng nghìn năm qua, Việt Nam ta với nền y học dân tộc cổ truyền phát triển đã có rất nhiều cây thuốc dân gian được sử dụng và có tác dụng chữa bệnh hiệu quả . Trong kho tàng các cây thuốc quý đó, Cây Bán hạ được xem như là thần dược có tác dụng tốt trong chữa ho, tiêu đờm. Ở bài viết này, hãy cùng Apharma đi tìm hiểu kĩ hơn về cây Bán Hạ để có cách sử dụng cho phù hợp nhất nhé!

Giới thiệu tên gọi của Cây Bán hạ

Trên thế giới người ta đã phát hiện cây Bán hạ ở hai khu vực là Việt Nam và Trung Quốc, dựa vào các đặc điểm hình thái khác nhau, các nhà khoa học đã phân ra làm hai loại phân biệt 

Cây Bán hạ Việt Nam với tên khoa học là Typhonium trilobatum Schott, Typhonium divaricatum Decne. Dân gian ta hay gọi là củ chóc, cây chóc chuột.

Cây Bán hạ Trung Quốc với tên khoa học là Pinellia ternata (thunb) bret

Cả hai cây Bán hạ này đều thuộc họ Ráy Araceae. Ngoài ra, Tùy theo khu vực phân bố, người ta còn có thể phân chia cây Bán hạ ra làm hai loại là Bán hạ Bắc và Bán hạ Nam. 

Dưới đây là hình ảnh cây Bán hạ.

Trong y học cổ truyền, bộ phận thường dùng của Bán hạ là phần thân củ nằm sâu dưới lòng đất

Mô tả đặc điểm dược liệu Bán Hạ

Cây Bán hạ là một loại thảo dược thân củ, củ thường hình cầu có đường kính từ 1-2cm. Bán hạ ở các giai đoạn sinh trưởng khác nhau sẽ có hình dạng lá và màu sắc khác nhau. Khi cây mới lên mầm, lá có hình trái tim, mép lá gợn sóng. Khi cây đã phát triển, có lá hình mác, chia 3 thùy dài từ 4 – 15cm rộng 3,5 – 9cm. Đây là loài hoa đơn tính kép, hoa thường nở vào mùa hè, hoa cái có màu xanh nhạt sẽ mọc dưới hoa đực màu trắng. Củ chóc có quả mọng, có hình trứng dài 6mm

Cây Bán hạ sinh trưởng tốt ở nơi ẩm ướt, có bóng râm, những nơi đất giàu dinh dưỡng như phù sa ven sông và thích hợp đất có pH trung tính hay hơi kiềm. Ở Việt Nam, Cây Bán hạ  thường mọc hoang ở những nơi đất ẩm từ Bắc tới Nam. Ngoài ra, Bán hạ còn thường được thấy ở Trung Quốc (dọc lưu vực sông Trường giang như Tứ xuyên, Hồ bắc, Giang tô), Campuchia, Lào,…

Trong cây Bán hạ, phần củ nằm dưới lòng đất là phần mang nhiều giá trị dược dụng và đã được khai thác làm thuốc. Trong Đông y các củ chóc to được gọi là Nam tinh, củ nhỏ được gọi Bán Hạ.

Bán hạ thường được thu hoạch vào mùa thu và mùa đông, giai đoạn tốt nhất thu hoạch để đạt chất lượng củ chóc cao là vào tháng 6 – 7, khi lá cây bắt đầu chuyển màu vàng và lụi. Ta đào củ và chọn củ có đường kính trên 1cm để làm dược liệu, sơ chế bằng cách làm sạch mặt ngoài, cắt bỏ vỏ ngoài (vỏ màu vàng tro) và rễ tơ, sau đó phơi trên lưới hoặc bạt, đến khi độ ẩm còn < 13 % là đạt yêu cầu. Khi bán hạ đã đạt tiêu chuẩn độ ẩm, ta dùng bao nilon và bao tải chống ẩm để bao bọc củ. Để bảo quản Bán hạ được lâu dài, Củ khô sẽ được chuyển vào trong kho để trên giá hoặc kệ cao. 

Thảo dược Bán hạ được xem là đạt tiêu chuẩn dược liệu khi:

• Củ có đường kính 1,0 – 1,5cm, mặt ngoài màu trắng hoặc vàng nhạt, phía dưới củ sẽ tù và tròn, hơi nhẵn. Sờ cảm giác rắn cứng và mặt cắt qua thân sẽ trắng có nhiều bột. 
• Khi ngửi có mùi nhẹ, vị hơi hăng tê và kích ứng vị giác.
•  Dược liệu có độ ẩm không quá 13%; Tạp chất không quá 1%

Thành phần của Bán Hạ

Các tài liệu nghiên khoa học nghiên cứu cây Bán hạ cho thấy rằng: Trong Bán hạ có chứa các thành phần hóa học sau: Alkaloid, cholesterol thực vật, nhiều loại amino acid, protein, saponin, chất kích thích. 

Các phương pháp bào chế và sử dụng Bán hạ:

Đa số các dược liệu tươi đều có độc, phải qua quá trình bào chế mới sử dụng được . Các chất độc của Bán hạ khó hòa tan trong nước, còn các chất có tác dụng chữa ho, cầm nôn thì tan tốt trong nước nóng, đặc biệt Bạch phàn (Phèn chua) có khả năng giải độc của cây Bán hạ. Thảo dược này có một số cách bào chế sau:

• Bào chế Pháp Bán hạ: Lấy Bán hạ tươi, rửa sạch ngâm nước trong khoảng 10 ngày cho đến khi bột trắng nổi lên thì vớt ra, tiếp tục ngâm với Bạch phàn theo tỉ lệ 50kg Bán hạ: 1kg Bạch phàn. Ngâm trong 24h rồi  thay nước cho đến khi thử vào miệng không còn cảm giác tê cay thì lấy ra và phơi trong bóng râm, tránh ánh nắng trực tiếp. 
• Bào chế Khương Bán hạ: Dược liệu Bán hạ sau khi bào chế theo cách bào chế “Pháp Bán hạ” đến khi tính vị hết tê cay thì xắt lát Gừng tươi rồi cho Bạch phàn và Bán hạ vào đun. Sau đó, phơi qua cho ráo nước và cắt thành từng miếng phơi khô, với công thức là “50kg Bán hạ : 12,5 kg Gừng sống : 6,5kg Bạch phàn”.
• Bào chế Bán hạ khúc: Dùng củ chóc sống đồ vào nồi nước, sau đó thêm một chút phèn chua đun sôi ngâm 24h. Đến hôm sau lại đun nước phèn chua mới để thay nước cũ đi, thực hiện 7 ngày 7 đêm liên tục, rồi đem phơi khô, xay thành bột. 
• Bào chế Thanh Bán hạ: Dược liệu Bán hạ sau khi bào chế theo cách bào chế “Pháp Bán hạ” đến khi nếm hết tê cay đầu lưỡi thì thêm Bạch phàn và nước vào, đun kỹ. Sau đó, phơi cho ráo nước, ủ ấm, cắt thành phiến nhỏ và phơi bảo quản ở nơi râm mát, tránh ẩm mốc

Vị thuốc của Bán hạ

Trong Đông Y, Vị thuốc Bán hạ có tính vị là: vị cay, tính ấm, có độc tố, còn trong Quy kinh là :quy kinh Tỳ Vị Phế. 

Với mỗi cách chế biến khác nhau, liều lượng và cách dùng cũng sẽ khác nhau. Liều lượng an toàn và thường được thầy thuốc Đông y chỉ định sử dụng là từ 2 – 6g

Theo nghiên cứu khoa học, liều gây chết 50% LD50 của Bán hạ trên chuột là 13g/kg. Ăn bán hạ sống sẽ có cảm giác tê đầu lưỡi, uống vào sẽ gây cay, ngứa, nóng bỏng và sưng miệng, họng. Dùng Bán hạ quá liều làm tăng tiết dịch, gây nôn, buồn nôn, trường hợp nặng sẽ dẫn đến khó thở rồi tử vong.

Tác dụng của cây Bán hạ 

Cây Bán hạ được sử dụng rộng rãi trong đông y và có các công dụng trị và chữa các bệnh tiêu biểu sau:

• Chữa ho, tiêu đờm: Đây là tác dụng chính được khai thác làm thuốc của dược liệu Bán hạ, nhưng tác dụng vẫn kém hơn Codein
• Tác dụng cầm nôn: Dạng nước sắc hay cao lỏng của Bán hạ  có tác dụng cầm nôn hiệu quả. 
• Tác dụng giải độc: Bán hạ có tác dụng giải độc đối với trường hợp nhiễm độc Strychnin và Acetylcholin
• Trong thí nghiệm với chuột nhắt, Protein Bán hạ với hàm lượng 30mg/kg có tác dụng chống việc mang thai 
• Với súc vật thí nghiệm, Bán hạ sống được ngâm kiệt có tác dụng chống rối loạn nhịp tim

Các điều cần chú ý kiêng kị và bí quyết sử dụng hiệu quả Bán hạ

Khi sử dụng Cây Bán hạ cần chú ý kiêng kị những điều sau:

• Không sử dụng vị thuốc này cho phụ nữ có thai, người bị chứng táo nhiệt, âm hư, 
• Không được dùng dược liệu này trong các trường hợp ho khan, khạc máu.
• Cấm tuyệt đối không sử dụng kết hợp thảo dược Bán hạ với một số thảo dược cụ thể như Tạo giác, Hùng hoàng, Gừng tươi, Gừng khô, Tần bì, Quy giáp, Ô đầu, máu dê, Hải tảo, Đường, Mạch nha trong các bài thuốc, vì tính tương kỵ sẽ tạo nên độc tố nguy hiểm.

Dưới đây là một số bí quyết sử dụng thảo dược Bán hạ hiệu quả của Nhà thuốc Apharma đã tìm hiểu:

• Trước khi sử dụng thảo dược Bán hạ tươi phải rửa sạch, ngâm kỹ để loại bỏ hết tất cả độc tố, và chỉ được dùng bên ngoài.

• Cách dùng tốt nhất là ta phải ngâm nước nóng tầm 12h để loại bỏ hết nhớt nếu không sẽ bị độc gây ngứa cổ. Ngoài ra, để hạn chế độc tố của Bán hạ ta nên dùng kèm theo Sinh khương trong các bài thuốc.

Các bài thuốc dân gian quý từ cây Bán hạ

Các bài thuốc quý sử dụng thảo dược Bán hạ để trị bệnh hiệu quả được dùng trong y học dân tộc:

8.1) Bài thuốc chữa ho lâu ngày, ho long đờm, nôn mửa: 

• Nguyên liệu: gồm Bán hạ, vỏ quýt khô, rễ dâu với khối lượng mỗi loại 150g, thêm lá chanh, lá táo, cam thảo dây cát cánh, ô mai, tương đương mỗi loại 100g và 200g đường.
• Hướng dẫn cách làm:

• Bán hạ, rễ dâu, cát cánh, vỏ quýt được phơi khô hay sấy đến giòn rồi xay thành bột mịn.
• Bỏ cùi Ô mai rồi đem đi giã nhuyễn.
• Đun lá chanh, cam thảo dây, Lá táo với 400ml nước trên lửa nhỏ đến khi lượng dung dịch còn khoảng 100ml.
• Nấu đường trên bếp lửa đến khi đường thành siro. 
• Trộn đều tất cả các hỗn hợp lại rồi vo thành viên vừa uống. 

• Liều dùng: Với người lớn, liều dùng tầm 15 – 20 viên/ngày, với trẻ em liều dùng giảm xuống từ 5 – 15 viên và ngậm nhiều lần trong ngày.

8.2) Bài thuốc trị ho phong hàn: 

• Nguyên liệu gồm: Bán hạ chế, Phục linh, Trần bì với hàm lượng mỗi loại 10g và thêm 3g Cam thảo. 
• Hướng dẫn cách làm: Đem các vị thuốc đi sắc nước uống hàng ngày, 
• Liều dùng: Uống 3 lần/ ngày, kiên trì sử dụng từ 7 – 10 ngày, sẽ thấy có hiệu quả tốt, giảm ho.

8.3) Bài thuốc trị chứng rối loạn tiêu hóa:

• Nguyên liệu: Bán hạ chế 10g, Hoàng cầm 10g, Can khương 5g, Hoàng liên 3g, Đảng sâm 10g, Chích thảo 3g và Đại táo 3 quả. 
• Hướng dẫn cách làm: các vị thuốc đem đi sắc nấu và lấy nước uống hàng ngày
• Liều dùng: Uống 3 lần/ ngày

8.4) Bài thuốc trị đau nhức đầu

• Nguyên liệu: Pháp Bán hạ 280g, thêm 4g Đinh hương bọc
• Hướng dẫn cách làm: Bọc các vị thuốc trong 1 miếng giấy bạc đem nướng lên bếp tới chín. Sau đó, trộn với nước gừng rồi vo viên nhỏ kích thích như hạt mè.
• Liều dùng: uống  20 – 30 viên/ lần với nước trần bì (Vỏ quýt).

Chế độ vận động phù hợp tốt cho bệnh nhân dùng cây Bán hạ trị ho lâu ngày, ho long đờm

Ho hay nôn là một phản xạ có lợi cho cơ thể, phản xạ ho giúp tống đờm ra bên ngoài, làm thông đường hô hấp, vì vậy chúng ta không nên quá lo lắng và kìm hãm cơn ho khi gặp tình trạng ho nhẹ. Trong những trường hợp ho nặng, ho do viêm, phải sử dụng thuốc hay dược liệu Bán hạ để điều trị, thì ta có thể kết hợp với các thói quen có lợi trong chế độ sinh hoạt hằng ngày để hỗ trợ điều trị:

• Uống nhiều nước ấm để làm dịu họng, giảm ho, làm long đờm hiệu quả
• Dùng dung dịch NaCl 0,9% để rửa mũi từ 2-3 lần/ ngày, vệ sinh họng bằng cách súc miệng bằng nước muối pha loãng mỗi sáng
• Thường xuyên tập luyện thể dục thể thao để tăng cường sức đề kháng cho cơ thể

Thảo dược Bán hạ được dùng khi nào và mua ở đâu?

Cây Bán hạ có nhiều giá trị trong y học Đông y chữa được nhiều tình trạng bệnh lý khác nhau, nhưng vị thuốc này cũng chứa độc tố, có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe. Chính vì vậy, Bệnh nhân trước khi sử dụng nên tham khảo ý kiến bác sĩ, thầy thuốc.

Hiện nay, trên thị trường thảo dược, Củ Bán hạ đã sơ chế có giá bán tầm 400.000-500.000 vnđ/ 1kg. Người mua nên chọn những nhà thuốc lớn hay địa chỉ có uy tín để đảm bảo chất lượng và nguồn gốc, sản phẩm có bao bì ghi chú rõ ràng nhà sản xuất, nguồn gốc,..

Trên đây là những chia sẻ của nhà thuốc Apharma về cây Bán hạ, thảo dược có tác dụng chữa ho, long đờm hiệu quả, Apharma hy vọng những thông tin trên sẽ hỗ trợ cho các bạn.

Nhà thuốc Apharma thuộc công ty cp dược phẩm Apharma sẽ đồng hành cùng bạn để mang đến những sản phẩm chất lượng, giá cả hợp lý và đặc biệt nhà thuốc gần đây đã cung cấp thêm dịch vụ vận chuyển toàn quốc nhằm đem đến cho khách hàng sự hài lòng nhất.